Wpływ literatury na wychowanie małego dziecka

W ramach współpracy Gazety Kościańskiej ze szkołami powiatu kościańskiego prezentujemy opracownie "Wpływ literatury na wychowanie małego dziecka" autorstwa Marii Skrzypczak nauczyciela nauczania zintegrowanego w Zespole Szkół Samorządowych w Starym Bojanowie.

Wśród wielu przedmiotów, które otaczają małe dzieci doniosłe znaczenie ma książka. Jak wiadomo rolę książki w życiu człowieka określa się najpiękniejszymi zwrotami, jako wiernego przyjaciela, wielki skarb, niewyczerpane źródło wiedzy i przewodnik po labiryncie świata. Aby jednak te bezsprzecznie celne określenia mogły dominować w życiu konkretnych jednostek, trzeba od najwcześniejszych lat kontaktować dziecko z książką i prezentować mu odpowiednio jej walory. Pod tym względem przedszkole czy szkoła stanowią wdzięczny, ale i niełatwy teren. Poziom rozwoju psychicznego  jest wyznacznikiem tego, jaka książka winna być w zasięgu dziecka. Im dziecko młodsze i mniej doświadczone, tym treść książek oraz ich forma muszą być prostsze i bardziej wyraziste. Fakt, iż małe dziecko nie umie jeszcze czytać, nie oznacza, że książki powinny zawierać tylko obrazki z pominięciem tekstu. Nieznane jeszcze kształty liter oraz złożone z nich wyrazy i zdania zaciekawiają, intrygują i zachęcają- najpierw do oglądania, potem do słuchania, o tym co w książce napisane, wreszcie do "czytania", które polega na wymawianiu zapamiętanych fragmentów tekstu.
 
 Książka dla dziecka w wieku przedszkolnym ma inny charakter, niż dla dzieci starszych. Odmienność ta wyraża się m. in. tym, że książka dla przedszkolaka składa się z dwóch ważnych jednakowo części - tekstu oraz ilustracji.

  Dla dzieci 3-4- letnich ilustracja jest szczególnie ważna i spełnia rolę pierwszoplanową , gdyż  interesuje dzieci bardziej niż tekst. Dzieciom młodszym winno się opowiadać treść książek( nie czytać), w których bohater jest wyeksponowany, którego cechuje pogoda ducha, ufność w stosunku do otoczenia, poprawne zachowanie. Dzieci ze względu na mały zasób doświadczeń społecznych oraz konkretność myślenia, nie są jeszcze zdolne do krytycznej oceny cudzego zachowania, cechuje je natomiast duża skłonność do naśladownictwa. Dlatego należy im przekazywać takie utwory, w których występuje pozytywny bohater. Ponadto książki dla 3-4-latków nie powinny zawierać długich opisów, lecz takie, w których dominuje dialog. Tych książek dzieci chętnie słuchają, ponieważ lepiej je rozumieją , aniżeli wydarzenia przedstawione w formie opisowej.

  Dzieci starsze także w dalszym ciągu bardziej interesują się ilustracjami w książce, jednak znacznie wzrasta zainteresowanie tekstem. Dzieci mają bogatsze doświadczenia, wiedzą, że w treści książek mówią o ciekawych sprawach, wyjaśniają niekiedy to, co trudne, nieznane, uczą i bawią. Dla 5-6-latków ilustracja przestaje być głównym elementem książki, stając się stopniowo czymś ważnym i przyciągającym uwagę, ale nie zasadniczym. Natomiast tego, co uważają za najważniejsze, szukają już w tekście książki.

  Dzieciom starszym można przedstawić dłuższe teksty, ponieważ potrafią słuchać opowiadania lub czytania ciekawej książki przez 20-30 minut. Można też przedstawić bohatera negatywnego, pod warunkiem, że jego zachowanie nie będzie stanowiło wzoru do naśladowania przez dzieci, zostanie natomiast tak zinterpretowane i ocenione, że wzbudzi niechęć dzieci i zostanie przez nie potępione.
Przekazując dzieciom treść książek należy postawić przed nimi problemy do rozwiązania, pobudzić do analizy i wyciągnięcia wniosków, komentowania przedstawionych faktów. Można im czytać dłuższe opisy, szczególnie  przyrody lub przeżyć małych bohaterów, co pozwala nie tylko lepiej zrozumieć treść utworu, lecz także przeżywać jego formę artystyczną. Ponadto słuchanie krótkich opisów przyzwyczaja dzieci do późniejszego samodzielnego czytania książek.

  Książka jest jednym z elementów współdziałających z całym środowiskiem wychowującym. Należy sądzić, iż wychowawcze możliwości literatury dla dzieci, w stosunku do najmłodszych jej odbiorców są bardzo duże i prawdopodobnie większe niż wobec starszych, bardziej dojrzałych czytelników. Składa się na to wiele przyczyn związanych z właściwościami tego wieku, tj. ze skłonnością do naśladownictwa, identyfikowania się z bohaterami, szybkim rozwojem mowy i myślenia aktywnością poznawczą i zabawową, wrażliwością emocjonalną, intensywnością w poznawaniu i przeżywaniu świata, a jednocześnie niepodważalnym dla dzieci autorytetem osób dorosłych- rodziców i wychowawców. Kontakt z książką nie jest jednak tak naturalną potrzebą dziecka jak zabawa, różne formy aktywności ruchowej, poznawczej czy werbalnej.

  Rozbudzenie takich potrzeb wymaga pewnych wzorów, których dostarczyć może przede wszystkim środowisko rodzinne, przedszkole oraz szkoła. Rodzice i wychowawcy mogą od najwcześniejszych lat, w sposób świadomy i systematyczny kształtować nawyki stałego obcowania z książką. Dla osiągnięcia tego celu wiek przedszkolny oraz młodszoszkolny są bardzo ważne. Budzenie motywacji czytelniczych, przygotowanie dziecka do tego, aby w przyszłości stało się czytelnikiem dojrzałym, zdolnym świadomie wybierać i ocenić książkę, rozwijać określone gusty i zainteresowania literackie, obcować z dziełem  w sposób samodzielny, refleksyjny i twórczy- to podstawowy cel różnorodnych zabiegów podejmowanych w pracy przedszkola i szkoły w dziedzinie wychowania literackiego. Zadanie to jest takie ważne, ponieważ jest to wprowadzanie i otwarcie na świat bogatych wartości, jakie zawiera w sobie literatura piękna, pojmowania jako jedna z podstawowych dziedzin sztuki. Jest ważnym elementem wychowania przez sztukę w przedszkolu i szkole. Zgodnie ze współczesną koncepcją tego wychowania można sądzić, że jej możliwości oddziaływania mają charakter wielokierunkowy " Zarysowując polską koncepcję wychowania przez sztukę proponujemy określić ją jako rozszerzone wychowanie estetyczne o charakterze dwukierunkowym- pisze  Irena Wojnar [...]. Zakres pierwszy obejmowałby wychowanie estetyczne jako kształcenie estetycznej wrażliwości i estetycznej kultury, konieczne do przeżywania i poznawania wartości sztuki, natomiast zakres drugi pokrywałby się z kształceniem pełnej osobowości człowieka, także w sferze intelektualnej [...], moralno-społecznej(zdobywanie postaw oceny moralnej i umiejętności rozumienia sytuacji ludzkich, a przez to do pełniejszego porozumienia z drugim człowiekiem) oraz w dziedzinie kształtowania wyobraźni i postawy twórczej [...].
Wychowawcze możliwości literatury dotyczą także rozwoju intelektualnego. Zasób doświadczeń małego dziecka jest niewielki, jego obserwacje, spostrzeżenia, wyobrażenia związane są z najbliższym otoczeniem. Wielość bodźców współczesnego życia nie ułatwia mu zdobycia podstawowej orientacji w tym otoczeniu. Świat ukazuje się dziecku w całej swej złożoności. Znalezienie się w owej złożoności świata niewątpliwie pomoże opowiadanie czy baśń. Udostępnione dzieciom teksty literackie ukazują znane im sprawy w nowym świetle, w logicznym porządku przyczyn i skutków opisywanych wydarzeń. Baśnie uczą "ujmować myślowo i wyobrażeniowo całość zdarzeń życiowych, zdawać sobie sprawę z ich przebiegu, wiązać myśli w poszczególne fakty i przyporządkowywać je głównej myśli przewodniej" (S. Szuman). Kontakt z literaturą poszerza możliwości poznawania świata, ludzkich losów i obyczaju w perspektywie historii i przestrzeni innych lądów i krajów, pozwala na uczestnictwo w wydarzeniach niedostępnych własnym doznaniom i obserwacjom. Zaspakaja potrzebę 9informacji i wzbogaca zasób wiadomości, utrwalając zarazem te wiadomości, które dziecko zdobyło w toku otaczającego je świata przyrody i społeczeństwa.

  Starannie dobrane utwory literackie ukazują ich odbiorcom wzory pięknej polskiej mowy. Utrwalone w pamięci fragmenty utworów stają się przykładem poprawnego języka  i mogą mieć wpływ na doskonalenie funkcji mowy pod względem gramatycznym i dźwiękowym, na wzbogacenie słownictwa, na rozwój umiejętności komunikatywnej wypowiedzi i doskonalenie stylu. Kontakt z książką i ilustracją aktywizuje myślenie, procesy porównywania, analizowanie, szukania przyczyn i skutków, wyciągania wniosków, tworzenia elementarnych pojęć, sprzyja  ćwiczeniom pamięci, uwagi i skomplikowanych operacji myślowych.

  Utwór literacki wpływa również na sferę emocjonalną dziecka, o czym świadczy jego żywa reakcja podczas słuchania opowiadania( śmiech, płacz, napięcie). Ma to doniosłe znaczenie w dziedzinie wychowania społecznego( naśladownictwo, identyfikacja- z dobrym bohaterem). Baśnie przedstawiają problemy dobra i zła w sposób uproszczony, zrozumiały dla dzieci( dobro jest nagradzane- zło karane). Zachęca to do wysuwania pewnych pytań, rozmów z dziećmi, prób oceny bohaterów. Opowiadania bardziej realistyczne, współczesne sprzyjają procesowi utożsamiania się z losami bohaterów. Zaspakaja to potrzebę wzorów zachowań i poczucia społecznych więzi.

W obu koncepcjach, pojmowanych w sposób jednostronny, tkwią niebezpieczeństwa, szczególnie w stosunku do małych  " czytelników", pozbawionych możliwości samodzielnego wyboru zgodnie ze swymi upodobaniami i potrzebami. Świat przedstawiony najmłodszym nie może być światem całkowicie sztucznym i wymyślonym, ale ukazane w nich ciemne strony życia- samotność, zagrożenie, niebezpieczeństwa- powinny być równoważone optymistycznymi elementami, bowiem w tym okresie rozwojowym dopiero zaczyna się kształtować pewna odporność układu nerwowego dziecka i łatwo ją zburzyć lub zniszczyć. Książki przynosząc takie bogactwo przeżyć, stają się także istotnym elementem kształtowania wyobraźni i postawy twórczej dziecka. Utwór literacki pozostawia pole swobodnej grze wyobraźni i stwarza możliwości własnej twórczej interpretacji odbieranego dzieła. Słuchając czytanego tekstu dziecko kreuje postacie bohaterów, ich losy, tworzy własne wyobrażenia przedstawianych wydarzeń. Takie rozbudzanie wyobraźni dziecka, uruchamianie jego możliwości kreacyjnych i interpretacyjnych- to jeszcze jedna istotna funkcja literatury

                                            
Literatura:
1.Lenartowska K., Świątek W. Praca z tekstem w klasach I-III. Warszawa
    W S i P 1982.
2.Mystkowska H. Książka w wychowaniu przedszkolnym. Warszawa
   PZWS 1965.
3.Papuzińska J. Inicjacje literackie - problemy pierwszych kontaktów d
   dziecka z książką . Warszawa W S i P 1981
4.Patzerowa M. Lektura uczy , bawi i wychowuje . Warszawa PZWS
   1973.
5.Ratyńska H. Literatura dziecięca w pracy przedszkola. Warszawa
   W S i P 1976.
6.Słońska I.  Dzieci i książka. Warszawa PWN 1959.
7.Winkler A. Jak rozbudzić u dzieci i młodzieży potrzebę stałego
   kontaktu z książką i czasopismem. "Życie Szkoły" 1980 nr 9.

Opracowanie: Maria Skrzypczak nauczycielka nauczania zintegrowanego w Zespole Szkół Samorządowych  w Starym Bojanowie.

Już głosowałeś!