Kryptonim Wolność

Niebywała to rzecz. Strzeżony przez tysiąc pruskich żołnierzy Kościan bez jednego wystrzału wyzwolili skauci. Gdyby tylko to! Uzbroili przy okazji kilka powstańczych oddziałów. Choć uczestnicy wydarzeń z roku 1918 szczegółowo opisali ów wyjątkowy epizod powstania wielkopolskiego, to dla większości kościaniaków pozostaje on nieznany. Czas to zmienić

Próżno szukać w sieci informacji o wyzwoleniu Kościana przez Kampanię Rezerwy Skautowej. Główne serwisy internetowe poświęcone powstaniu wielkopolskiemu ograniczają się do wzmianki, iż 30 grudnia 1918 „wyzwoliło się” kilka miejscowości, w tym Kościan. O niezwykłym wydarzeniu z udziałem kościańskich harcerzy nie wspomina nawet serwis samorządowy miasta.

- Ale to się zmieni – zapewnia Maciej Kasprzak, wiceburmistrz Kościana, przyznając, że pracując nad większym projektem mającym przywrócić pamięć o skautach zapomniano o rzeczach drobnych, a przecież podstawowych. - W lutym, w rocznicę rozejmu w Trweirze, zostanie przeprowadzona gra miejska. Ma ona przypomnieć heroiczną postawę patriotyczną kościańskich skautów, odkryć na nowo historię miasta, jego tajemnice i zapomniane zakątki. To dopiero początek przywracania pamięci o tym wydarzeniu. Cieszę się, że Gazeta Kościańska czyni takie same starania.
   
Pamięć wśród kościańskiej młodzieży ma przywrócić program edukacji historycznej, którego tematem przewodnim będzie powstanie wielkopolskie. Na finał zaplanowano podróż do powstańczego Kościana sprzed 93 lat, czyli grę miejską ph. ,,Kryptonim Wolność’’, którą poprzedzą  spotkania edukacyjne  w czterech kościańskich gimnazjach, Liceum Ogólnokształcącym im. Oskara Kolberga i Zespole Szkół Ponadgimnazjalnych im. Franciszka Ratajczaka. Poprowadzą je działacze Stowarzyszenia Grupa Rekonstrukcji Historycznej ,,3 Bastion Grolman’’ i przedstawiciel Muzeum im. gen. Józefa Dowbor Muśnickiego.

W 93. rocznicę rozejmu w Trewirze, w lutym 2012 r., zaplanowano finał akcji, grę miejską ,,Kryptonim Wolność’’ przypominającą rozbrojenie garnizonu niemieckiego przez harcerzy z  Rezerwy Skautowej i wyzwolenie przez nich miasta. W tej grze Kościan stanie się wielką planszą, a uczestnicy graczami rozwiązującymi zagadki. Scenariusz gry przygotowuje Grupa Rekonstrukcji Historycznej. Wiadomo, że z Rynku, gdzie zlokalizowany będzie punkt rekrutacyjny, w teren ruszą 6-osobowe grupy.

O projekcie będziemy informować w kolejnych numerach, a dziś w przeddzień kolejnej rocznicy tych niezwykłych wydarzeń, przypomnimy je sięgając do wydanych drukiem w 1936 roku wspomnień Józefa Kamińskiego oraz monografii drużyny napisanej w tym samym roku przez Sylwestra Machnikowskiego.

Z kneblami po polach

W 1912 roku było ich trzech: Henryk Zagierski, Teofil Jórga i Józef Kamiński. Plan organizacji zbrojnej, która przygotować ma młodych patriotów do ,,jednego świętego celu - oswobodzenia ojczyzny’’ opracowali kilka miesięcy wcześniej - w dniu ślubowania harcerskiego Kamińskiego - przy torze kolejowym Kościan – Racot, tuż za Kurzą Górą – na skraju lasu. Mieli po siedemnaście – osiemnaście lat. Czytali wiersze romantyków i chcieli złożyć swe życie ,,na ołtarzu Ojczyzny’’. Szeregi tajnej organizacji to rosły, to przerzedzały się. Rekrutacja musiała być bardzo ostrożna. W 1913 roku było ich już jednak pięćdziesięciu (dwa plutony po dwa zastępy – głównie młodzież rzemieślnicza).
   
Nawiązali współpracę z druhami w Poznaniu i nazwali się ,,Drużyną Skautową Jana Sobieskiego w Kościanie’’. Dopracowali się swej pierwszej siedziby (Plac Strzelecki 18 – dziś Plac Wolności) i umundurowania (oliwkowe marynarki zapinane pod szuję z czterema kieszeniami i naszywkami na kołnierzach z literą S – Sobieski; szerokie spodnie za kolana z zapinką, skórzane pasy, szare kapelusze i zielone laski). Zbierali się prawie co weekend. Czasem na jedną dobę, a jak weekend był dłuższy, to i na cztery dni. Rozbijali obozy w lasach i stamtąd wyprawiali się na wielogodzinne wędrówki. Poznawali teren, hartowali ciała, ćwiczyli się w czytaniu map, orientacji w terenie za pomocą busoli i gwiazd. Strzelali, urządzali musztry itd. W siedzibie magazynowali sprzęt, materiały opatrunkowe ,,na czarną godzinę’’ i wszelkie zebrane informacje.
   
Rozkazy rozpowszechniali na marginesach plakatów reklamowych na miejskich słupach ogłoszeniowych. Rzymskie cyfry oznaczały miejsce spotkań, arabskie dzień i godzinę, i znów rzymskie – określały umundurowanie i wymagany ekwipunek.
   
Pruska policja przez lata co rusz wzywała Kamińskiego na przesłuchania. Planowała nawet nalot na siedzibę organizacji. Rzemieślnicy zabraniali swym uczniom należenia ,,do tej bandy’’, a nawet ks. prałat Surzyński ganił z ambony ,,nowe jakieś odruchy w młodem pokoleniu’’ - wałęsanie się ,,z kneblami po polach’’.
   
Upragniona wojna przyniosła najpierw cierpienie. Wielu powołano na front. Wielu nie wróciło. Konspiracja skautów odżyła w 1917 roku, a gdy wybuchła w Niemczech rewolucja skauci zrozumieli, że wyczekiwane od lat moment, gdy będą mogli dokonać wielkich czynów zbliża się.

Róbcie co chcecie

   
W listopadzie 1918 w porozumieniu z Naczelną Radą Ludową, przeprowadzili (w mieszkaniu Janusza Czaplickiego) tajny pobór pod pozorem starania się o pracę. Zgłosiło się 320 ludzi! Wszyscy złożyli przyrzeczenia, że stawią się w razie alarmu. Wszyscy oni jednak przejęci zostali pod komendę Rady Ludowej. W połowie grudnia skauci postanowili więc utworzyć własny oddział: ,,Kampanię Rezerwy Skautowej’’. Każdy skaut miał za zadanie zwerbować dziesięciu ludzi. 20 grudnia na pierwszy alarm stawiło się 120 ludzi. Na zmianę patrolowali ulice miasta, aż dotarła do Kościana wiadomość o powstaniu w Poznaniu. Był 27 grudnia. I nastała ta jedna noc chwały – kiedy udało im się rozbroić niemiecki garnizon. Potem, jak i przedtem, nic nie było już takie proste.
   
Że broń Niemcy wywieźć chcą 30 grudnia 1918r, dowiedzieli się 28 grudnia. Szukali pomocy, ale na zebraniu ,,Sokoła’’ trzy godziny kłócono się tylko o to, kto będzie komendantem. Żadnych decyzji w sprawie miasta nie podjęto. 29 grudnia Kamiński uprosił więc komendanta ,,Wacht- und Sicherheitsdienst’’ - Sardeckiego, by ten pokazał mu skład z bronią i by na noc obsadził wachty Polakami i to z daleka od składu. O planowanej akcji wykradzenia broni poszedł powiadomić Radę Ludową, ale jej szef – Donaj umył od sprawy ręce. Uznał, że Rada nie ma żadnej siły, by móc akcję wesprzeć - ,,Za późno, róbcie, co chcecie, my o tem nie chcemy nic wiedzieć’’. To zrobili.

Hasło ,,Wolność’’

Zbliżała się północ. 29 grudnia 1918 roku. Miasto było ciche i ciemne (latarnie uliczne nie dawały światła, bo nie było gazu). Padał deszcz. Szli rozproszeni. Czterdziestu pięciu. Brama garnizonu, zgodnie z umową, była otwarta (Hofmański stróż nocny spisał się). Drzwi do magazynu otwarli wytrychem (ppor. Jan Żakowski), a potem otwarłszy okiennice i okna zaczęli przez nie podawać broń i po cichutku wynosić ją przez bramę od strony Placu Bernardyńskiego.
   
,,Każdy z naszych nosił po 6 do 8 karabinów (po 2 na każde ramię, 2 na szyję z przodu i po 1 w każdą rękę, a ciężkie cekaemy niosło dwóch. W ten sposób wynieśliśmy kilkaset (800) karabinów ręcznych, 12 lekkich i 6 c/k, kilkanaście tysięcy naboi karabinowych i do kulomiotów w skrzynkach oraz kilkanaście skrzyń granatów ręcznych’’ – pisał po latach Kamiński.
   
Przy bramie z nałożoną na ramię opaską kompanii: ,,Wacht- und Sicherheitsdienst’’ stał na czatach Janusz Czaplicki. Bramę otwierał na hasło: ,,Wolność’’. Niemcy spali. Miasto spało.
   
,,Około godziny 4-tej patrol zawiadomił, że w Zakładzie [Psychiatrycznym – red. - tam skoszarowany był pruski garnizon] ,,robi się ruch’’. Obładowaliśmy się jeszcze na zakończenie imprezy karabinami i cichutko opuściliśmy Zakład’’.
  
 Broń składowali na placu przy Rzeźni Miejskiej. Już około drugiej w nocy jeden wóz z bronią pojechał do Krzywinia. Resztę zdobyczy skauci przewieźli do stodoły Władysława Wittiga, właściciela folwarku pod laskiem miejskim. Tak jak po cichu zeszli się, tak po cichu się rozstali. Znów szli ulicami miasta. Rozproszeni, zabłoceni, brudni i... szczęśliwi. W mniej więcej cztery godziny rozbroili niemiecki garnizon i zdobyli broń dla setek powstańców w regionie. To był jedyny tak duży garnizon w okolicy. Ta noc zdecydowała o wszystkim.
   
Następnego dnia w mieście aż huczało. Plotki głosiły co rusz co innego. Niemcy (na zebraniu Rady Robotniczej i Żołnierskiej) domagali się wykrycia i jak najsurowszego ukarania sprawców kradzieży zgodnie z wojennym prawem, aż głos zabrał porucznik Barche:
   
- My, jako naród pobity, musimy konsekwencję przegranej wojny ponosić i dla dobra obywateli należy garnizon w jak najkrótszym czasie zlikwidować – powiedział ocierając łzy.
  
Broń pozostałą chcieli jeszcze wywieźć, ale skauci na dworcu im to uniemożliwili.
Komendantem miasta został Witold Włoszkiewicz, a następnego dnia – 31 grudnia – Polacy przejmować zaczęli władzę nad wszystkimi urzędami.

Bohaterzy bez piedestałów

Skauci, choć ofiarnie rzucili się do boju, ducha stracili. Jak opisuje Kamiński, rozkazy powstańcze były niejasne i wielokroć ze sobą sprzeczne. Skauci w powstańczych walkach czuli się traktowani po macoszemu i zostawieni sami sobie. Nie pozwolono im zabrać swojego ekwipunku i zostawiono samych bez rozkazów, jedzenia i podstawowych sprzętów na froncie. Udali się do komendy w pałacu w Pawłowicach, gdzie dowiedzieli się, że ,,panowie oficerowie uciekli powózką’’. Kamiński twierdzi, że gdyby nie zabrakło opieki lekarskiej, ranny Franciszek Masztalerz , miałby być może szansę przeżyć. Powstańcy działań wojennych harcerzy też nie ocenili wysoko. Oskarżono ich o niewykonanie rozkazów, których skauci – jak twierdzi Kamiński – nie otrzymali. Spór o ocenę tego co miało miejsce w pierwszych dniach stycznia na froncie pod Pawłowicami i Tworzanicami trwał jeszcze potem długie lata.
   
,,Walczyliśmy tak, jak umieliśmy (...) Czy to jest wiele, czy mało – nie naszą rzeczą jest sądzić. Co do nas należało i co zrobić mogliśmy – spełniliśmy. Wspomnienia tych czasów napawają nas dziś dumą, że w największym przełomie naszego Narodu nie byliśmy biernymi obserwatorami’’ – podsumował Kamiński.
   
I pewne jest jedno, tylko tej jednej nocy z 29 na 30 stycznia – uratowali wielu ludzi. Dowódcy, którzy źle ocenili udział skautów w działaniach powstańczych walczyć mogli między innymi dzięki broni zdobytej przez harcerzy. 
(al) (s) (kar)

52/2011

Już głosowałeś!